Meşhur olmuş Türkçe Sözlükler

Dil canlı ve gelişen bir varlıktır. Sözlükler ise dillerin tarihteki süreçlerini inceleyerek onları diri tutan metinlerdir. Türkçe, Divanü Lügati’t Türk ile başlayıp devam eden sözlükçülük geleneği sayesinde kuvvetli ve gelişken bir dil oldu. Sizler için bugüne kadar yazılan, günümüzde de kullanılan meşhur Türkçe sözlükleri derledik.

1- Divanü Lugati’t Türk

Sözlük, Araplar’a Türkçe öğretmek ve Türkçe’nin zenginliğini ortaya koymak maksadıyla Kaşgarlı Mahmud tarafından kaleme alınmıştır. Efsane sözlük, 1072-1074 yılları arasında yazılmıştır. Türk dilinin ilk sözlüğüdür. Kaşgarlı Mahmud eserini Bağdat’ta bulunan Halife’nin oğlu Ebü’l Kasım Abdullah’a sunmuştur. Eser uzun yıllar kayıp durumda kalmıştır. Divanü Lügati’t Türk’ü bulan ve kurucusu olduğu Millet Kütüphanesi’ne vakfeden Ali Emîrî Efendi olmuştur.

Kaşgarlı Mahmud kimdir?

Doğum ve ölüm tarihi net olarak belli olmayan Kaşgarlı Mahmud’un vefatı, kaynaklarda 1090 olarak geçer. Türklük biliminin (Türkoloji) kurucusu, Türk sözlükçülüğünün atası, en eski Türk dili araştırmacısıdır. Döneminin Türk yazı dillerini çok iyi bilmesi; Türk topluluklarından derlediği sözlerin anlamlarına, türlerine, çeşitli özelliklerine vâkıf olmasının yanı sıra Türk dilinin eski söz varlığından da haberdar olması, Kaşgarlı Mahmud’un çok iyi bir dil öğrenimi gördüğünü ve kendisini yetiştirdiğini ortaya koymaktadır.

2- Lugat-ı Naci

18000 kelimeyi ihtiva eden sözlük, Muallim Naci tarafından yazılmıştır. Fetva maddesine kadar Muallim Naci’nin yazdığı eser, Naci’nin vefatı sebebiyle Müstecabizade İsmet Bey tarafından hitama erdirilmiştir.

Sözlüğün içerdiği 18000 kelimenin 14000’ini Arapça, 3000’ini Farsça geri kalanını ise Batı kaynaklı kelimeler oluşturur. Lugat-ı Naci, devri içerisinde yazılan Lehce-i Osmani, Lugat-ı Remzi ve Lugat-ı Ebuzziya’ya göre daha iyi ve kullanılır bir sözlük olarak öne çıkmıştır.

Muallim Naci kimdir?

1849-1893 yılları arasında yaşayan şair, münekkit ve edebiyat tarihçisi. Asıl adı Ömer olan Muallim Naci, Tanzimat dönemi edebiyatında eskiyi müdafaası ve eski ile yeni edebiyat arasında kurmaya çalıştığı bağlar ile tanınır. Ahmed Mithat Efendi ile kıymetli bağlar kuran Naci, çağdaşı olan Recaizade ile daima bir tartışma içerisinde oldu. Yazdıkları ile Ahmet Haşim ve Mehmet Akif gibi şairleri etkiledi.

Sözlük aslında Cevheri’nin Arapça sözlüğünün tercümesidir. Yirmi sekiz bölüm ve her bölümün altında yirmi sekiz konudan meydana gelen eser iki cilt halinde yayınlanmıştır. Müteferrika matbaasında basılmasından dolayı Türk topraklarında basılan ilk kitaptır.

Vankulu kimdir?

Hakkında pek malumat bulunmayan Vankulu’nun tam adı, Mehmed b. Mustafa el Vâni’dir. Kadılık ve müderrislik yaptığı bilinen Mehmed Vâni; mütercim, şarih ve iyi bir araştırmacıdır. Kaleme aldığı sözlük olan Vankulu Lugatı Müteferrika matbaası tarafından basılan ilk eserdir.

4- Muhakemetu’l Lugateyn

Ali Şir Nevai tarafından 1499 senesinde tamamlanır. Eserde ana hatları, öne çıkan yönleri ve farklılıkları üzerinden Farsça ve Türkçe karşılaştırılır. Sözlük birbirileri ile iç içe yaşayan Farisi ve Türkler arasında hâkim olan Farsça’nın üstünlüğü anlayışını yıkmak ve Türk milleti içerisinde milli bir şuur oluşturabilmesi maksadıyla kaleme alınmıştır.
Muhakemetu’l Lugateyn belli bir kalıba sahip değildir. Serbest bir ölçü ve düzen ile kaleme alınmıştır.

Ali Şir Nevai kimdir?

1441-1501 yılları arasında yaşayan büyük şair ve devlet adamı. Herat’ta doğan Nevai anne ve baba tarafından soylu bir aileye mensuptu. Manzum ve mensur formda yazdığı eserleri ile Türk edebiyatında müstesna bir yere sahip olan Ali Şir Nevai, Nevai ve Fânî mahlaslarını kullanmıştır.

5- Mukaddimetu’l Edeb

Eser, Arapça öğrenmek isteyen Harizmşahlar Hükümdarı Atsız B. Muhammed için yazılmıştır. Bu sebepten dolayı pratik bir maksatla hazırlanmış olan eser, kısa cümlelerden müteşekkildir. Beş bölüme ayrılan sözlük; isimler, fiiller, harfler, isim çekimi ve fiil çekiminden meydana gelir. Zemahşeri’nin büyük eseri, Harizm Türkçesi ile kaleme alınmış nadir sözlüklerdendir.

Zemahşeri kimdir?

1075-1144 yılları arasında yaşayan İslam âlimi. Arap Dili ve İslami İlimler alanlarında yazdığı eserleri ile tanınan Zemahşeri etrafında toplanan ilim halkasında yüzlerce talebe yetiştirmiştir. “Carullah” ve “Fahr-i Harizm” gibi lakaplar ile tanınan âlim, Harizm, Bağdat, Mekke gibi şehirlerde talebe yetiştirerek İslam ilim geleneğinin devamı açısından büyük hizmetlerde bulunmuş ve “Keşşaf” isimli meşhur tefsir kitabını kaleme almıştır.

6- Muntahabat-ı Lugat-ı Osmaniyye

William Redhouse tarafından hazırlanan sözlükte toplam 25658 kelime bulunur. 26658 kelimenin 18197’si Arapça, 6761’i Farsça sözcüklerden oluşmaktadır. Eserin on sayfalık giriş metni sözlükçülük tarihi ve geleneği açısından epeyce kıymetlidir.

James William Redhouse kimdir?

1811-1892 yılları arasında yaşayan İngiliz dilbilimci. Osmanlı Devleti’ne teknik ressam olarak hizmet veren Redhouse, bir dönem Sadrazam ve Hariciye Nazırının özel tercümanlığını üstlenmiştir. Osmanlı Devleti için uzun yıllar diplomatik görevlerde bulunan Redhouse, 1857’den itibaren İngiltere’ye dönerek hayatını edebi çalışmalarına adamıştır.

7- Kamus-i Türki

Kamus-i Türki’nin önceki sözlüklerden en büyük farkı, alfabetik bir düzen içerisinde olmasıdır. Şemseddin Sami yirmi bir yıl boyunca eserin yazımı için mesai harcayarak birikim yapmıştır. Eser 1899-1901 arası yazılan sözlük dönemine kadar yapılamayanı yaparak geniş, kapsamlı ve kapsayıcı bir eser olmuştur. Sami eserine kullanılmasını arzu ettiği eski kelimeleri dâhil ettiği gibi bazı kullanılan yabancı kökenli kelimeleri dâhil etmemiştir.

Şemseddin Sami kimdir?

1850-1904 yılları arasında yaşayan gazeteci ve dil bilgini. Aslen Arnavut olan Sami, tanınmış bir aileye mensuptur. Lise yıllarında Latince, Rumca, İtalyanca ve Fransızca öğrenen Sami, Arapça ve Farsçasını her daim geliştirme çabası içinde oldu. 1872 yılında Türk edebiyatının ilk telif romanı olarak kabul edilen Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat’ı yayınlayarak büyük bir şöhrete kavuşan Sami, dil üzerine yaptığı çalışmalar ile hayatını sürdürdü.

8- Misalli Büyük Türkçe Sözlük

1971’de hazırlığı 1976’da yazımı başlayan kapsamlı eser, 34 sene sonra 2005’te hitama ermiştir. Evvela bir ekip ile yazılması kararlaştırılan sözlük, ekibin dağılması sebebiyle İlhan Ayverdi tarafından büyük bir titizlikle kaleme alınmıştır. Sözlükte 46035 kelime, yüz bin örnek ile birlikte açıklanmaktadır. Misalli Türkçe Sözlük, sözlük bilim kurallarına göre hazırlanmış ilk sözlüktür. Sözlüğün bu denli kapsamlı olmasının maksadı, yeni kuşağın Tanzimat döneminden bu güne kullanılan tüm kelimelerin anlamlarına erişebilmesidir. Sözlüğün etimolojik redaksiyonunu, imla editörlüklerini ve uzmanlık danışmanlıklarını alanında yetkin isimler üstlenmiştir.

İlhan Ayverdi kimdir?

1926-2009 yılları arasında yaşayan edebiyat öğretmeni. 1959 senesinde Mimar Ekrem Hakkı Ayverdi ile evlenerek kültür camiasına dâhil oldu. 1966-1982 seneleri arası İstanbul Türk Kadınları Kültür Derneği başkanlığını üstlendi. 1971-2005 yılları arasında ömrünü Misalli Büyük Türkçe Sözlük için adamıştır.

9- Lehcetü’l Lugat

Şeyhülislam Ebuishakzade Esad Efendi tarafından yazılan sözlük. Eser, Türkçe kelimeleri esas almasıyla öne çıkar.
1725-1732 yılları arasında telif edilen “Lehçetü’ Lugat” Sultan I. Mahmud’a sunulur.
Maddelerin Türkçe olması ve sözcüklerin Arapça ve Farsçanın yanında Türkçe olarak da izah edilmesi lugata, aynı zamanda Türkçe’den Türkçe’ye bir sözlük olma özelliğini de kazandırır. Sözlükte 3700 kadar kelime bulunur. Sözcükler Arapça, Farsça ve Türkçe olarak açıklanır.

Şeyhülislam Esad Efendi kimdir?

1685-1753 yılları arasında yaşayan âlim, şair ve müellif. Çok iyi bir İslami tedrisattan geçen Esad Efendi; muhtelif medreselerde müderrislik, Mekke ve Medine müfettişliği, fetva eminliği, Selanik kadılığı, Rumeli kazaskerliği ve Şeyhülislamlık vazifelerini ifa etmiştir.

10- Türk Lugatı

Hüseyin Kâzım Kadri’nin telifi olan sözlükte Türk, Uygur, Çağatay, Azeri ve Kazan lehçelerinden alınan sözcükler etimolojik, kıyaslamalı ve örneklendirilerek izah edilir. Eserin birinci cildi 1927’de, ikinci cildi 1928’de, üçüncü cildi 1943’de, dördüncü cildi ise 1945’de yayınlanmıştır. Sözlüğün etimolojik ve kıyaslamalı bir mantık ile hazırlanmış olması onu diğer sözlüklerden keskin bir çizgi ile ayırır. Eserde her kelime diğer lehçelerdeki halleri ile birlikte verilir. Ardından kelime ile ilgili örnek metin, atasözü ve deyimler okuyucu ile paylaşılır. Eser lehçeler, atasözleri ve deyimler açısından epey hacimli ve bilgilendiricidir.

Hüseyin Kâzım Kadri kimdir?

1870-1934 yılları arasında yaşayan dil bilgini. Arapça, Farsça, Yunanca ve Latince bilen Kadri, mücadeleci fıtratı sebebiyle pek çok görev değiştirdi. Tevfik Fikret ve Hüseyin Cahit ile beraber “Tanin” gazetesini çıkardı. Mutasarrıflık, Valilik ve Şehreminlik yapan yazar nihayetinde tüm dikkatini “Türk Lugatı” başlıklı hacimli eserinde yoğunlaştırarak ortaya ilmi kıymeti büyük bir sözlük koydu.