“Bırakalım çocuk kalsın çocukluğunu yaşasın; nasılsa ilerde her şeyini kendisi yapacak.’’ düşüncesi ne kadar doğrudur? Çocuklarda sorumluluk bilinci kazandırmak her ebeveynin düşüncesine göre farklılık gösterir. Bazı ebeveynler çocuğuna sorumluluk verirken bir yandan kaygı ve korku duyar fakat bir yandan da sorumluluk kazanmasını ister. Öte yandan verdikleri sorumlulukların yaşlarına uygun olup olmadığı yönünde tereddütleri olur. Farkında olmadan çocukların yaşlarından büyük sorumluluk beklenmesi bir hayaldir ancak desteklendiğinde onlar da zamanla yaşlarına uygun olan sorumlulukları başaracaklardır. Bu yüzden sorumluluk verirken davranışlarımız ve duygularımız çocuğumuzun sorumluluğu yerine getirme şeklini oluşturur. Çocuğumuza sorumluluk verirken onun yapabileceğine inandığımızı, bir sorun çıktığında yanında olacağımızı hissettirmeliyiz. Çocuğa verilen güven duygusu sorumluluk kazanabilmesini ve başarılı, yeterli olabileceği düşüncesini sağlar.
Çocuklara sorumluluk duygusu küçük yaşlardan itibaren kazandırılmaya başlanır. Küçük yaşlardan itibaren kazandırılmaya başlanan sorumluluk bilinci ileri ki gelişim dönemlerini olumlu yönde etkiler. Özellikle okul öncesi dönemde bir çocuğun sorumluluk kazanması günlük hayatı ve okul içi uyum problemlerinin oluşmasında önleyici bir rol üstlenir. Çocuğun sorumluluk duygusu arttıkça kendisini daha bireysel ve özgüvenli hisseder. Bununla beraber yeni bir işe girişme konusunda kendisini cesaretli hissederek yapabileceğine ilişkin inancı olur.
Anne ve baba olarak hiçbir şey söylemesek dahi varlığımız çocukların davranışlarını etkiler. “Şu an bu duruma nasıl katkıda bulunuyorum.” “Enerjim ya da hareketlerim nasıl çocuğumun bu tepkisine yol açıyor?” diye sorulmalı. Her durumun ortaya çıkışındaki sorumluluğun yarısının bize ait olduğunun farkına vardığımızda çocuğumuzu bu durumda suçlamayız.
İstenmeyen davranışın başka bir şeyin işareti olduğunu anlamak, çocuklarımızla daha anlamlı bir bağ kurmamız için bir anımsatmadır. Davranışlarına neden, sonuç penceresinden baktığımızda hisleri ve yaşantılarını merak ederiz. Hislerinin olumsuz olabileceğini fark etmeli ve bu durumla baş etmesine destek olmalıyız.
Çocuklar yapamayacaklarını düşündüğünde ve sorumluluk almak istemediklerini “Neyin olacağından korkuyorum?” “Bu gerçekten o kadar kötü bir şey mi?” sorularıyla bu durumun nedeni tartışılmış olur. Bu soruların cevapları “Korkum yeterince iyi olmadığım inancıyla bağlantılı, korkum kusursuz olmam gerektiği fikrimle bağlantılı” gibi cevaplar gelir. Bu duygular üzerine konuşmak ve destek olmak sorumluluk kazanabilmelerini sağlar.
Peki çocuklara sorumluluk nasıl kazandırılabilir?
Çocuğunuzu Tanıyın
Çocuğunuzun gelişim dönemine göre neleri yapıp yapamayacağını bilmek ve ona göre yaklaşmak önemlidir. Çocuğa verilen bu görevleri seçerken kişilik özelliklerine de dikkat edilmelidir. Çocuğun yapabileceği görevleri zarar görebilir düşüncesiyle yaptırmamak, özgüvenini ve başarma isteğini kaybetmesine neden olur. Başarma duygusunu kazanabilmesi için yapabileceği görevler vermek, görevlerde destek olmak yapma isteğini ve kendine olan güvenini arttırır.
Ana Odaklanın
Sorumluluk kazanabilmenin ilk şartlarından birisi şimdiki ana odaklanmaktır. Çocuklar şu an ki ana konsantre olursa normal gelişim dönemine uygun olarak ve baskı hissetmeden, streslenmeden başaracaklardır. Hayatı şimdiki anda yaşamayı öğrenen çocuklar, düşünceleri ve düşleri kendileriyle belirli şeylere inanmaya sevk etse de önemli olanın şimdiki yaşananlar olduğunu anlamaya başlarlar. Bu şekilde gelecekte oluşabilecek herhangi bir olayla ilgili takıntılardan uzaklaşıp dikkatini şu anki ana yönlendirebilir. Şimdiki ana odaklanmak sonuçları belirleme yükünden kurtarır. Sonucun ne olacağına dair kaygı duymadan önemli olanın üzerinde durulur.
Yaşına Uygun Görevler Verin
Çocuğunuzun yaşına göre sorumluluk verebilmek için doğru dengeyi sağlayabilmek zordur. Bunun içinde deneyimlemek yerinde olabilir. Çocuğa bazı sorumluluklar verip onlarla baş edip edemeyeceğini gözlemlemek ve edemediğinde yanında olmak onu daha iyi hissettirecektir.
Çocuklar 4 yaşına kadar oldukça hareketlidirler bazen sıkıldıklarında onlara yardımcı olmaları için yapabilecekleri sorumluluklar verilebilir. 5 yaşlarında artık fiziksel becerileri gelişmiş olur ve kendi odasını toplayıp, okul çantasını hazırlayabilir. Bu durum okulla da desteklenmelidir. 7 yaşında ise artık birçok fiziksel beceriyi yerine getirebilirler. Okul ile de beraber kendi sorumluluklarının daha farkında olurlar.
Model Olun
Çocuğunuza olumlu bir özelliği kazandırmaya çalışırken olumlu özelliğin ebeveynlerde olması çok önemlidir. Anne ve babanın olumlu özelliği sağlıklı şekilde model olarak çocuğuna yansıtabilmesi çocuğun bu özelliği kazanmasını sağlar. Bunun içinde tutarlı olmaları, olumlu davranışları gösteriş için değil gerçek anlamda hayatlarına katmalılar. Olumlu davranışı çocuklar varken sergileyip çocuklar yokken olumsuz davranışlar sergilemek ve çocukların bu durumun farkında olması çocuğun da aynı şekilde davranıp birilerini onu izlerken olumlu, izlemezken olumsuz davranmasına neden olur. Bunun için tutarlı bir model olabilmek ebeveynler için önemlidir.
Sorumluluğun Gerekliliğini Belirtin
Çocuklara yapması gereken davranışın nedeninin açıklanması çocuğun davranışı isteyerek ve önemseyerek yapmasını sağlar. Bu yüzden kendisinin sorumluluğu olan bir davranışın önceden neden onun sorumluluğunun olmadığını bilmek ister. Bunu ayrıntılı şekilde açıklamak ve gerekliliğini belirtmek çocuğun sorumluluğu yerine getirmek için neden bulmasını sağlar. Çocuk neden bulduğunda sorumluluk kazanmaya başlamıştır diyebiliriz.
Risk Almasına İzin Verin
Çocuklara davranış sonucu elde edeceği sonucu takıntı haline getirmeden yaratıcılık sürecine katılmasına izin verildiğinde risk almayı öğrenir. Risk almayı göze aldığında sorumluluk almak için de harekete geçecektir. Bu riskler çocuğun yaşına göre değişiklik gösterir. Fakat risk almasından korkmamak ve baş edemediğinde yanında olacağınızı göstermek sorunlarla baş edebilmesini ve sorumluluk alabilmesini sağlar.
Özgüvenini Destekleyin
Sorumluluk duygusunun gelişmesi için çocuk desteklenerek özgüveni arttırılmalı. Bunu yaparken de seçimler sunularak kendi kararlarını vermesi sağlanmalı. Çocuğa nasıl yapılabileceğini sormak ya da bu konuda ne düşündüğünü sorarak duygu ve düşünceleri öğrenilir. Bu duygu ve düşüncelerine göre de sorumluluk verilir. Böylece çocuk kendisi sorumluluk almak isteyecek ve daha çok katılmaya başlayacak. Sorumluluklarını yerine getirebildiğini gördüğünde ve çevresine bunu gösterebildiğini fark ettiğinde özgüveni desteklenir.
Yol Gösterici Olun
Sorumluluk verirken ilk kez verilen bir sorumluluk için nasıl yapması gerektiğini ve isterse farklı şekilde de yapabileceğini söylemek çocuğu belirsizlikten ve nasıl yapacağı korkusundan kurtarmış olur. Bunun içinde öncesinde örneklerle açıklamak yapabilmek için daha istekli olmasını ve daha iyi şekilde yapmasını sağlar. Bazı çocuklar model olunmasından hoşlanmaz ve kendilerini denemek ister. Onlara deneme şansı verip yanlış yaptıklarında destek olarak sorunlarla baş edebilmesinde yol gösterilmiş olur.
Cesaretini Kırmayın
Çocuklar yaşları dolayısıyla yapamayacağı sorumluluklar isteyebilir. Fakat bu duruma “sen yapamazsın” gibi tepkiler vermek çocuğun cesaretini kırar ve üzgün hissettirir. Bu yüzden yapamadığı bir sorumluluğu beraber üstlenmek ve destek alması gerektiğini göstermek çocuğun yalnız olmadığını hissetmesini sağlar. Çocuk bu durumda destek almayı seçer ve desteğe ihtiyacının olabileceğini öğrenir.
Beklentinizi Yönlendirin
Beklenti içinde olmak yerine destekleyici bir tutum içinde sorumluluğa odaklanıldığında çocuklarımızı kendi mutluluğumuzdan sorumlu tutmaktan vazgeçeriz. Çocuklarımızın iç benliklerinin kendilerine özgü biçimde gelişmesi için yer açarız. Bununla birlikte isteklerinin farkına vararak öz gelişimlerine katkıda bulunurlar. Sorumluluklarını kendileri seçerek beklentilerini yönlendirebilirler.
Olumsuz Ayrıntılara Değil, Başarılara Odaklanın
Ufak ayrıntılara bakmak yerine büyük başarılara odaklanılmalı. Sorumluluk kazandıklarında elde ettikleri sonuç kendi değerlerini belirlemez, çabalarının ve merak duygularının önemli olduğunu öğrenmenin getirdiği rahatlamayı hissederler. Ebeveyn olarak küçük başarılarını da takdir ederek eksiklerini yapıcı bir şekilde tamamlamasına yardım edilmelidir.
Zaman Geçmeden Destek Alın
Çocuğunuzla yaşadığınız sorunlar 4 haftadan uzun sürüyorsa uzman desteği almayı ihmal etmeyin.